Εκπαίδευση και αγορά εργασίας: το πρόβλημα της αναντιστοιχίας προσόντων – Άρθρο κ. Κυριάκου Φιλίνη, Policy Analyst, Τομέα Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας, ΣΕΒ στο Reporter.gr, 1/8/2019
Έρευνες του ΣΕΒ καταγράφουν το φαινόμενο της αναντιστοιχίας μεταξύ των προσόντων που διαθέτουν οι απασχολούμενοι και αυτών που απαιτούνται για την επαρκή κάλυψη των θέσεων εργασίας. Η αναντιστοιχία αυτή λαμβάνει οριζόντια μορφή, στην περίπτωση που οι απασχολούμενοι διαθέτουν προσόντα σε διαφορετικό γνωστικό πεδίο από αυτά που απαιτούνται για την επαρκή κάλυψη των θέσεων εργασίας, και κάθετη μορφή όταν τα προσόντα των απασχολουμένων είναι υψηλότερου ή χαμηλότερου επιπέδου από αυτά που απαιτούνται για την επαρκή κάλυψη των θέσεων εργασίας.
Στην ελληνική αγορά εργασίας αμφότερες οι διαστάσεις της αναντιστοιχίας είναι σημαντικές. Την περίοδο 2008-2017 το ποσοστό αναντιστοιχίας απασχόλησης και προσόντων αυξήθηκε κατά περίπου 60%, με αποτέλεσμα περισσότεροι από τρεις στους δέκα απασχολούμενους με υψηλά προσόντα να καλύπτουν θέσεις εργασίας για τις οποίες απαιτούνται χαμηλότερου επιπέδου προσόντα.
Η αναντιστοιχία προσόντων οφείλεται σε δύο παράγοντες:
• στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης σε τομείς της οικονομίας που δεν είναι έντασης γνώσης,
• στην απουσία σύνδεσης μεταξύ των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης και των αναγκών της αγοράς εργασίας.
Η αξιοποίηση του καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού και οι τομείς έντασης γνώσης
Το πρόβλημα της αναντιστοιχίας προσόντων είναι εντονότερο στους τομείς εκείνους της ελληνικής οικονομίας που παράγουν διεθνώς μη-εμπορεύσιμα προϊόντα και υπηρεσίες, όπως η δημόσια διοίκηση και το χονδρικό και λιανικό εμπόριο ή σε τομείς που παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες που δεν είναι έντασης γνώσης, όπως είναι η παροχή υπηρεσιών καταλύματος και εστίασης. Αντίθετα, στον τομέα της μεταποίησης, η αναντιστοιχία είναι λιγότερο διαδεδομένη και ιδιαίτερα σε κλάδους έντασης γνώσης όπως η παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων, ηλεκτρονικών προϊόντων και εξοπλισμού, τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, κλπ. Είναι σαφές ότι οι τομείς έντασης γνώσης προσφέρουν ευκαιρίες αποτελεσματικότερης αξιοποίησης του καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού της χώρας.
Στο πλαίσιο αυτό και καθώς η χώρα εξέρχεται από την κρίση, οφείλουμε να σπάσουμε τον φαύλο κύκλο «χαμηλή διείσδυση προηγμένων τεχνολογιών, χαμηλές απαιτήσεις για εξειδικευμένες γνώσεις και δεξιότητες, αναντιστοιχία προσόντων» που οδηγεί στο brain drain των εξειδικευμένων ή την ετεροαπασχόληση τους και παράλληλα στην έλλειψη της «κρίσιμης μάζας» ανθρώπινου δυναμικού που απαιτείται για την παραγωγική ανασυγκρότηση. Ελλοχεύει ο κίνδυνος η Ελλάδα να εγκλωβιστεί στις χώρες περιορισμένης παραγωγικής βάσης, χαμηλής προστιθέμενης αξίας, χαμηλών δεξιοτήτων και αμοιβών. Βεβαίως, σε αυτή την περίπτωση, θα συνεχισθεί η φυγή του εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού της χώρας (brain drain) που δεν θα βρίσκει θέσεις εργασίας που να ανταποκρίνονται στις γνώσεις του και στις φιλοδοξίες του για σταδιοδρομία.
Αντίθετα, η ενίσχυση των επενδύσεων σε διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα και υπηρεσίες θα οδηγήσει σε υψηλότερο αυτοματισμό διαδικασιών και διεργασιών και επακόλουθα τεχνολογικά απαιτητικότερες θέσεις εργασίας δηλαδή, θα δημιουργήσει ζήτηση για ανθρώπινο δυναμικό με αναπτυγμένες/εξειδικευμένες γνώσεις και δεξιότητες. Στην περίπτωση αυτή θα αυξηθεί η ζήτηση για κατάλληλα ειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και για την επανακατάρτιση ή/και την αναβάθμιση δεξιοτήτων του πλεονάζοντος ανθρώπινου δυναμικού.
Πως θα αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της εκτεταμένης υπερεκπαιδευμένης απασχόλησης
Η εκτεταμένη υπερεκπαιδευμένη απασχόληση προκαλεί αρνητικές επιπτώσεις στους ίδιους τους εργαζομένους, στις επιχειρήσεις αλλά και στην οικονομία συνολικά. Σημαντικοί πόροι επενδύονται για την παροχή υψηλών προσόντων στο ανθρώπινο δυναμικό χωρίς όμως να αξιοποιούνται επαρκώς στην εγχώρια αγορά εργασίας. Επιπλέον, η παραγωγικότητα της εργασίας τείνει να είναι χαμηλότερη σε αγορές εργασίας όπου δεν επιτυγχάνεται αποτελεσματική σύζευξη της ζήτησης με την προσφορά προσόντων.
Για την αντιμετώπιση του προβλήματος της υπερεκπαιδευμένης απασχόλησης προτείνονται:
• Η ενθάρρυνση της δημιουργίας θέσεων απασχόλησης σε τομείς της οικονομίας που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά και υπηρεσίες, στην μεταποίηση υψηλής προστιθέμενης αξίας και στους τομείς τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, ώστε να δημιουργηθούν ποιοτικές θέσεις απασχόλησης υψηλών προσόντων.
• Η καθιέρωση και αναβάθμιση των δομών του επαγγελματικού προσανατολισμού και της συμβουλευτικής σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης.
• Η σύνδεση των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας, έτσι ώστε να μειωθεί το χάσμα μεταξύ προσφοράς και ζήτησης προσόντων και η προσαρμογή των συστημάτων αυτών στις τεχνολογικές, θεσμικές και οικονομικές μεταβολές που δημιουργούν ζήτηση για νέα προσόντα.
• Η αναβάθμιση / βελτίωση της τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης, έτσι ώστε να αμβλυνθεί το κίνητρο υποκατάστασης των απασχολουμένων μεσαίων ή χαμηλών προσόντων από απασχολούμενους υψηλότερων προσόντων και θα συμβάλει στην αύξηση του αριθμού των αποφοίτων με ειδικότητες απαραίτητες για τη μεταποίηση και την οικονομία γενικότερα.
