Η «σιωπηρή παραίτηση» και η Ελλάδα
Άρθρο κ. Χρήστου Α. Ιωάννου, Διευθυντή Τομέα Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας ΣΕΒ, στον Οικονομικό Ταχυδρόμο
Πώς διαμορφώνονται οι συνθήκες εργασίας εν μέσω ενεργειακής κρίσης και 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης
Μετά το κύμα διεθνών δημοσιευμάτων για την «μεγάλη παραίτηση», άρχισε πρόσφατα νέο κύμα για το «quiet quitting», τη «σιωπηλή παραίτηση». Αφορμή η ανάρτηση 17’’ στο TikTok με φόντο Νέας Υόρκης, τον υπόγειο, το Empire state building, το Maddison square Park ή το Bryant Park.
Τι είναι
“Quiet quitting, quitting the idea of going above and beyond at work, Work is NOT your life, your worth is not defined by your productive output” ήταν το μήνυμα. Στη φιλολογία που αναπτύσσεται η επικρατέστερη ερμηνεία είναι ότι αφορά την απόρριψη της αντίληψης πως η εργασία πρέπει να κυριεύσει τη ζωή κάποιου, και ότι οι εργαζόμενοι (δεν) πρέπει να υπερβαίνουν αυτό που συνεπάγεται η περιγραφή της θέσης εργασίας τους.
Ποιους αφορά λιγότερο
Θεωρητικά αφορά τον καθένα. Αλλά πιθανότατα δεν αφορά τους 214,2 εκατομμύρια ανέργους του κόσμου μας το 2021. Μάλλον ούτε όλους από τα 3,257 δισεκατομμύρια εργαζομένους, ούτε καν όλους όσοι από αυτούς, 1,740 δισεκατομμύρια, είναι μισθωτοί. Άλλωστε το 61% της παγκόσμιας απασχόλησης είναι στον άτυπο τομέα της οικονομίας (αυτό είναι ο παγκόσμιος μέσος όρος, σε αρκετές περιοχές φτάνει το 80-90% της, κατά κανόνα, φτωχής οικονομίας). Κι εκεί ναι μεν η αξία του κάθε ανθρώπου και εργαζομένου δεν καθορίζεται από την παραγωγικότητα και την παραγωγική του απόδοση. Αλλά η φτώχεια του και η ευημερία του ορίζονται από την παραγωγικότητα. Ακόμη κι εκεί η εργασία του δεν είναι η ζωή του. Όμως η εργασία του καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ζωή του. Αν και εκεί το μήνυμα του TikTok δεν θα φθάσει. Πρόσβαση στο διαδίκτυο έχει λιγότερο από το 20% του πληθυσμού.
Ποιους μάλλον αφορά περισσότερο
Αφορά κυρίως περιοχές του ανεπτυγμένου κόσμου, πρώτα πρώτα τις ΗΠΑ, από όπου ξεκίνησε το μήνυμα, αλλά όχι μόνον τις ΗΠΑ. Αφορά και αρκετούς ή πολλούς από τα 580,9 εκατομμύρια μισθωτούς στις χώρες υψηλού εισοδήματος. Μεταξύ των οποίων οι 156,3 εκατομμύρια μισθωτοί στις ΗΠΑ. Και τα 201,6 εκατομμύρια μισθωτοί στην ΕΕ. Και τις ποιο εξελιγμένες περιοχές της μισθωτής απασχόλησης στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αφορά τον κόσμο της εργασίας όπου τις τελευταίες δεκαετίες η ικανοποίηση από την εργασία έχει αναδειχθεί σε σημαντικό παράγοντα συζήτησης και της διαχείρισης του ανθρωπίνου δυναμικού.
Ικανοποίηση από την Εργασία
Η εργασιακή ικανοποίηση, που νιώθουν οι εργαζόμενοι με τη δουλειά τους, προϋποθέτει ότι θεωρούν την εργασία τους χρήσιμη. Συνδέεται δε πρώτον, με την αμοιβή και τις λοιπές παροχές, δεύτερον, με το εργασιακό περιβάλλον, τρίτον, με τα μέλη της ομάδας, τους συνεργάτες, τους διευθυντές και την διοίκηση, τέταρτον, την ικανοποίηση από τις πολιτικές ανθρωπίνου δυναμικού της επιχείρησης και πέμπτον, την επίδραση της δουλειάς τους στην προσωπική ζωή των εργαζομένων.
Η ανάρτηση στο TikTok αναφέρεται κυρίως στην επίδραση της δουλειάς στην προσωπική ζωή των εργαζομένων. Αυτό δεν είναι νέο θέμα για τον σύγχρονο κόσμο της εργασίας, τουλάχιστον στην Ευρώπη και στην Αμερική: η ισορροπία της επαγγελματικής και της προσωπικής ζωής είναι θέμα των τελευταίων δεκαετιών, που έγινε στην Ευρώπη και αντικείμενο δημοσίων ρυθμιστικών πολιτικών. Ομοίως και οι συνθήκες εργασίας. Και για τις επιχειρήσεις η αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) του ανθρωπίνου δυναμικού τους.
Νέες συνθήκες για παλαιά ζητήματα
Καθώς οι συνθήκες εργασίας αλλάζουν ραγδαία λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης, της επέκτασης της υβριδικής εργασίας και της επιτάχυνσης του μέλλοντος της εργασίας, τα θέματα αυτά τίθενται υπό νέες συνθήκες. Υπάρχουν δε σημαντικές διαφορές μεταξύ γενεών των εργαζομένων στην αντιμετώπιση τους. Οι νεότερες γενεές τείνουν να δίνουν μεγαλύτερη προτεραιότητα σε μια καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Το δείχνουν αλλεπάλληλες έρευνες. Πλέον πρόσφατη της Deloitte’s 2022 Global Gen Z and Millennial Survey.
Η ύπαρξη εργαζομένων που δεν έχουν κίνητρα είναι ένα από τα μεγάλα ζητήματα που έχει να αντιμετωπίσει η διοίκηση ανθρωπίνου δυναμικού (για αυτό τα άρθρα που γράφονται σε εκθετικό ρυθμό μετά την ανάρτηση για την «σιωπηλή παραίτηση» στο TikTok στις 25 Ιουλίου είναι κυρίως από τους επαγγελματίες της διοίκησης ανθρωπίνου δυναμικού). Επικοινωνεί μαζί τους, τροφοδοτείται από αυτούς, αναζητά και δίνει λύσεις. Οι επιτυχείς επιχειρήσεις έχουν ικανοποιημένους και αποδοτικούς εργαζομένους. Επενδύουν σε αυτούς. Και μοιράζονται μαζί τους καρπούς της δημιουργίας και τις επιτυχίας.
Η ικανοποίηση από την εργασία είναι δίκαιη και θεμιτή επιδίωξη του εργοδοτούμενου. Αλλά και του εργοδότη. Και ο εργοδότης θέλει να είναι ικανοποιημένος από την εργασία του εργαζομένου. Η επικοινωνία, η συνέργεια και η αμοιβαία ικανοποίηση φέρνει το θετικό αποτέλεσμα. Η έλλειψή της οδηγεί σε «σιωπηλές παραιτήσεις» και λύσεις συμβάσεων εργασίας – έτσι λειτουργεί η σύγχρονη αγορά εργασίας: η «μεγάλη παραίτηση» ήταν και είναι εκδήλωση αυτής της λειτουργίας.
«Σιωπηλή παραίτηση» αντί «μεγάλης παραίτησης»;
Το φαινόμενο της «μεγάλης παραίτησης» στις ΗΠΑ δεν έχει υποχωρήσει, όσο η αγορά εργασίας είναι ισχυρή. Θα το γυρίσουν οι Αμερικανοί στην «σιωπηλή»; Τα ιστορικά στοιχεία δεν δείχνουν κάτι τέτοιο (αλλά η ιστορία δεν εξελίσσεται γραμμικά, κάθε άλλο). Στοιχεία της Gallup από διαδοχικές έρευνες για την εργασιακή ικανοποίηση στις ΗΠΑ δείχνουν αυξανόμενα ποσοστό από το 1990 και μετά (που υπάρχουν συγκρίσιμα στοιχεία). Το 2020 56% δήλωνε πλήρως ικανοποιημένο από την εργασία του – το 58% το 2021, ένα ιστορικό υψηλό.
Όμως η μέτρηση των επιπέδων ικανοποίησης των εργαζομένων, δεν ταυτίζεται με (και συχνά αποτυγχάνει να επιτύχει) τον υποκείμενο στόχο της δέσμευσης των εργαζομένων: τα βελτιωμένα επιχειρηματικά αποτελέσματα. Το 2021 το 51% δήλωνε μη δεσμευμένο για τα βελτιωμένα επιχειρηματικά αποτελέσματα και το 33% δήλωνε δεσμευμένο. Αυτό το ουσιώδες θέμα αγγίζει η ανάρτηση στο TikTok.
Πριν από την πανδημία, η δέσμευση αυξανόταν παγκοσμίως, αλλά η πρόοδος έχει σταματήσει. Η δέσμευση αυξήθηκε κατά 1 ποσοστιαία μονάδα το 2021, αλλά παρέμεινε κάτω από το ανώτατο όριο του 2019. Βέβαια το αμερικανικό 33% (και το 58% που θεωρούν ότι ευημερούν) είναι από τα υψηλότερα διεθνώς, ο μέσος όρος δέσμευσης διεθνώς είναι 21% (και το 33%, ένας στους τρεις, ότι ευημερούν).
Οι συνέπειες της «σιωπηλής παραίτησης»
Σαφώς, η εποχή της πανδημίας COVID-19 σταμάτησε μια μακρά περίοδο σταδιακής αλλά γενικής βελτίωσης μεταξύ των εργαζομένων στον κόσμο. Αυτό έχει σημασία για τον παγκόσμιο οικονομικό δυναμισμό. Η Gallup εκτίμησε ότι η χαμηλή δέσμευση των εργαζομένων κοστίζει στην παγκόσμια οικονομία 7,8 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ και αντιπροσωπεύει το 11% του ΑΕΠ παγκοσμίως. Η ανάλυση της Gallup σε 112.312 επιχειρηματικές μονάδες σε 96 χώρες βρήκε μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της δέσμευσης των εργαζομένων και των αποτελεσμάτων απόδοσης, όπως η διακράτησή τους στην επιχείρηση, η παραγωγικότητα, η ασφάλεια και η κερδοφορία.
Ζωή και χρόνος εργασίας
Η ικανοποίηση από την εργασία και η δέσμευση των εργαζομένων συνδέεται και με τον χρόνο εργασίας, και την αποτελεσματική οργάνωση και διοίκηση της εργασίας. Θέμα παλαιό που τίθεται υπό τις νέες συνθήκες.
Για τον χρόνο εργασίας δεκαετίες τώρα η συζήτηση ήταν και είναι ότι (και γιατί) οι Αμερικανοί δουλεύουν περισσότερο από τους Ευρωπαίους. Κι αυτό είναι συστηματικό. Ο μέσος Αμερικάνος μισθωτός εργάζεται 1802 ώρες τον χρόνο (στοιχεία 2021 ΟΟΣΑ) έναντι 1302 του Γερμανού, περί τις 1400 ώρες του Ολλανδού, του Γάλλου, του Σουηδού, μεταξύ 1500-1600 ώρες του Ιταλού, του Ισπανού, του Ιρλανδού, του Λετονού, του Λιθουανού, 1621 του Πορτογάλου, 1668 του Έλληνα, και πάνω από 1700 ώρες τον χρόνο του Τσέχου, του Πολωνού, του Εσθονού. Οι 1802 ώρες του Αμερικανού είναι 5,6% πάνω και από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ (1706). Σχεδόν 15-20% πάνω από τους ευρωπαίους. Περισσότερο στους βορειο-κεντροευρωπαίους.
Η διαφορά ΗΠΑ – ΕΕ έγκειται κυρίως στις εβδομάδες εργασίας (και στις άδειες/διακοπές), και σε ένα βαθμό στις ώρες εργασίας ανά εβδομάδα. Ο μέσος όρος στην ΕΕ (για μισθωτούς) είναι 35,4 ώρες, στις ΗΠΑ 38,8 (στην Ελλάδα 37,9). Θα αλλάξει κάτι σε αυτό, σε έναν κόσμο που αλλάζει, αλλάζοντας και την εργασία; Η «σιωπηλή παραίτηση» δεν αναφέρεται ευθέως σε αυτό, αλλά το αγγίζει. Πως θα εξελιχθεί ο χρόνος εργασίας και η οργάνωσή του;
Σημειωτέον ότι διεθνώς, στις ΗΠΑ, στην ΕΕ και στην Ελλάδα οι χρόνοι εργασίας ετησίως και την εβδομάδα είναι μεγαλύτεροι για τους αυτοαπασχολουμένους (ΕΕ 39,3 ώρες την εβδομάδα, Ελλάδα 44,1). Είναι ακόμη μεγαλύτεροι για τους αυτοαπασχολουμένους με προσωπικό (ΕΕ 46 ώρες την εβδομάδα, Ελλάδα 49,3). Το αυξημένο μερίδιο τους στην απασχόληση σε κάθε χώρα αυξάνει τον μέσο χρόνο εργασίας στο σύνολο της κάθε χώρας – αυτό συμβαίνει και στην Ελλάδα.
Η «σιωπηλή παραίτηση» στην Ελλάδα;
Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η «σιωπηλή παραίτηση» ήταν και είναι ένα γνωστό και εκτενές φαινόμενο στην Ελλάδα. Συνδέονται με τις υποκειμενικές αντιλήψεις των Ελλήνων για την ποιότητα της ζωής τους, την ευημερία και την αισιοδοξία τους, όπως αυτές καταγράφονται στην έρευνα για την ποιότητα ζωής στην Ευρώπη (EQLS).
Τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία είναι για το 2011 και 2016. Η Ελλάδα εμφανίζεται το 2016 με ακραίες τιμές, αποκλίνουσα από τον μέσο όρο της ΕΕ, συγκλίνοντας σε χαμηλούς δείκτες με τον βαλκανικό περίγυρό της. Οι δείκτες ευτυχίας των Ελλήνων κινούνται λίγο κάτω της Βουλγαρίας και λίγο πάνω της Φυρομίας και της Αλβανίας (βλ. Χρήστος Α. Ιωάννου, Η βαλκανική ευτυχία των Ελλήνων και το μέλλον, 12 Σεπτεμβρίου 2018). Η έρευνα του 2020 εγκαταλείφθηκε λόγω της πανδημίας – αναμένουμε αρχές του 2023 τα αποτελέσματα της έρευνας για το 2021.
Το ερώτημα είναι εάν η έρευνα του 2021 θα επιβεβαιώσει τα στοιχεία θετικής αλλαγής που δείχνει η έρευνα της Gallup: το 2021 οι εργαζόμενοι στην Ελλάδα εμφανίζουν χαμηλό ποσοστό δέσμευσης 11%, έναντι μέσου όρου 14% στην Ευρώπη. Αλλά αυτό το 11% είναι αποτέλεσμα ισχυρής αύξησης 3 μονάδων έναντι του 2019 και του 2020. Το 38% των εργαζομένων στην Ελλάδα θεωρούν ότι ευημερούν, έναντι του 47% στην Ευρώπη. Επίσης το ελληνικό 38% είναι προϊόν μεγάλης βελτίωσης 7 ποσοστιαίων μονάδων έναντι των προηγουμένων ετών. Τα χαμηλά ποσοστά της δέσμευσης είναι ένδειξη φαινομένων «σιωπηλής παραίτησης»; Είναι θέμα για συστηματικότερη εξέταση, αλλά και πρακτική αντιμετώπιση στο επίπεδο των επιχειρήσεων. Η διοίκηση ανθρωπίνου δυναμικού έχει δουλειά να κάνει!
Το αντιπαράδειγμα στη «σιωπηλή παραίτηση»
Στην Ελλάδα χρειαζόμαστε μεγαλύτερα περιθώρια δημιουργίας. Σήμερα στην Ελλάδα χιλιάδες νεότεροι, και όχι μόνον, δημιουργούν ως μισθωτοί εργαζόμενοι, προσπερνώντας την «σιωπηλή παραίτηση». Π.χ. με νεοφυείς επιχειρήσεις από την τεχνολογία έως την πρωτογενή παραγωγή. Κορυφαίο πρόσφατο παράδειγμα, και η ορατή κορυφή του παγόβουνου οι 200 εργαζομένοι μισθωτοί intrapreneurs της εταιρείας Viva Wallet, του πρώτου ελληνικού μονόκερου, με αποτίμηση πάνω από 1,5 δισ. ευρώ, της οποίας το 49% εξαγοράστηκε από την JP Morgan.
Είναι παράδειγμα δέσμευσης, δημιουργίας, εργασιακής ικανοποίησης «φτιάχνεις ομάδες»…«εργαζόμενους intrapreneurs»… «στους στόχους ήταν να πάρουν λεφτά και οι άνθρωποί μου, όλο το staff, και οι 200» … “με το stock options plan”… «με αυτό κρατήσαμε τον κόσμο μας ευχαριστημένο»… «η VIVA σήμερα είναι σε παροξυσμό δημιουργίας, βρίσκεται σε άλλο επίπεδο… όχι ότι δεν ήταν και πριν…» … «νοιώθουν όλοι την δικαίωση». Λόγια του Χάρη Καρώνη από τους ιδρυτές της Viva Wallet. Αξίζει να παρακολουθήσετε το podcast του ΣΕΒ μαζί του για τους καινοτόμους Έλληνες.
Κερδίζει κάποιο έδαφος στους Έλληνες η ιδέα ότι αν επιθυμούν υψηλότερους και βελτιούμενους βαθμούς ευτυχίας και ικανοποίησης από τη ζωή τους, και από την εργασία τους, για αισιοδοξία στο μέλλον τους (και των παιδιών τους), χρειάζονται καινοτομία, παραγωγική εργασία, επενδύσεις, εγχώρια ανταγωνιστική παραγωγή, εξαγωγές, υποκατάσταση εισαγωγών, και δέσμευση και συμμετοχή των εργαζομένων στα αποτελέσματα απόδοσης. Χρειάζονται και οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις να δημιουργήσουν περιθώρια… δημιουργίας, δέσμευσης, εργασιακής ικανοποίησης.
Μια επανάσταση σε εξέλιξη
Μια 4η βιομηχανική επανάσταση είναι διεθνώς σε εξέλιξη. Και εν μέσω πανδημίας, ενεργειακής κρίσης και κλιματικής κρίσης αλλάζει με ταχύτητα και τον κόσμο της εργασίας και την οργάνωση της εργασίας. Όπως συνέβη σε κάθε βιομηχανική επανάσταση. Γι’ αυτό τους επόμενους μήνες και τα επόμενα χρόνια θα γεννώνται συνεχώς νέα ζητήματα, ή παλαιά ζητήματα θα ανατοποθετούνται σε νέες συνθήκες, όπως π.χ. η «σιωπηλή παραίτηση», με αφορμή την ανάρτηση 17’’ στο TikTok. «Επανάσταση δεν σημαίνει ούτε εμφύλιος πόλεμος, ούτε αιματοχυσία. Επανάσταση είναι η αλλαγή ορισμένων κεντρικών θεσμών της κοινωνίας με πρωτοβουλία της ίδιας της κοινωνίας· ο ρητός μετασχηματισμός της κοινωνίας, συμπυκνωμένος σε σύντομο χρονικό διάστημα» έλεγε ο Κορνήλιος Καστοριάδης.Ίσως ένας τέτοιος μεγάλος μετασχηματισμός είναι διεθνώς στα πρώτα στάδιά του.
